Aile arsivlerindeki fotograflar aile büyüklerini görmenin yanı sıra birçok detay içermektedir. Bu detaylardan biri de fotograf stüdyolarının damgalarıdır. Bir zamanlar bu stüdyoların bir kısmı çok popülerdi ve bazılarının sehirde ilginç bir rolü vardı. Arsivimizdeki tüm aile fotograflarımızdan, stüdyo damgalarını kontrol ettik ve hikayelerini arastırdık. Bu yazımızda sizlerle, 1920'lerden 1950'lere, arsivimizde adı geçen fotograf stüdyolarını hikayeleriyle ve adresleriyle paylasacagız.
Açıkçası 2mi3museum projesinin ilk zamanlarında fotograf stüdyolarıyla ilgili pek bir fikrimiz yoktu. Bizim için sadece fotograf üzerindeki isimlerden ibaretti. Fakat zamanla ögrendik ki, fotograflar üzerinde adı geçen birçok stüdyo gerçekten büyük önem tasıyormus. Doç. Dr. Adem Köslü'ye, fotograflarımızda Nicolas Andriomenos stüdyosunu görüp bizi bu konu hakkında bilgilendirdigi için çok tesekkür ederiz. Kendisinin kıymetli bilgilendirmesi ile, artık aile arsivimizdeki fotograf stüdyoları da ilgi alanlarımızdan biri oldu.
Yazımıza Nicolas Andriomenos Studyosu ile baslayalım ve kronolojik olarak arsivimizdeki fotograflara göre Photo Yeni Dounia, Foto Palas, Foto Cumhuriyet, Foto Saray ve Foto Galatasaray gibi diger önemli stüdyolarla devam edelim.
Nicolas Andriomenos Stüdyosu / Beyazıd - Istanbul; 1910-1930'lar :
Vafiadis & Mıgirdician Fotografları - Nicolas Andriomenos Studio
Nicolas Andriomenos 1850 yılında Istanbul'da dogmus Osmanlı Rumları'ndandır. Adem Köslü'nün kıymetli kitabı Nicolas Andriomenos Photographe’den ögrendigimize göre, 1870'li yıllarda fotografçılıgın detaylarını, Kozmi Abdullah'ın yanında ögrenmistir. 1875 yılında stüdyoyu devralmıs ve zamanla portre fotografçılıgı ile ün kazanacak olan kendi stüdyosunu açmıstır. 1929 yılında vefatının ardından bu isi oglu Athanasios Andriomenos yürütmüstür.
Aile arsivimizde 1910-1930 yılları arasında Nicolas Andriomenos Stüdyosu'nda çekilmis birçok fotograf mevcuttur. Bu fotografların büyük bir kısmı Vafiadis Ailesi'ne ait olmakla birlikte, iki tanesi Mıgirdician Ailesi'ne aittir. Bu fotografların bir kısmı üzerindeki stüdyo damgası ile ayırt edilmis, bir kısmı ise damgasız olup stüdyonun bilinen dekorları sayesinde ayırt edilebilmistir. Görünen o ki Vafiadis Ailesi'nin Nicolas ve oglu Athanasios ile iyi ilişkileri varmıs ya da belki de stüdyoya çok yakın oldukları için fotografları burada çektirmisler.
Yukarıda görmüs oldugunuz Vafiadis aile fotografı, 1930 yılında çekilmis olup, fotografçının kullandıgı farklı teknik ile nadir bir örnektir. Anne ve oglu oturmus ve baba arkada bir silüet olarak gözükmektedir. Bu alana hakim bazı kisiler, yaptıgımız sohbetlerde o dönemde silüet tekniginin genellikle fotograftaki artık hayatta olmayan kisileri belirtmek için uygulandıgını söylemistir. Fakat bu fotograf çekimi sırasında baba Hurmuzios hayattaydı.
Nicolas Andriomenos'un stüdyosu, Beyazıd'ta aynı yerde 40 yılı askın süre kalmıstır. Pera'da baska stüdyolar da açmasına ragmen, Beyazıd stüdyosunu kapatmamıstır. Bu stüdyonun adresi Beyazıt Kökçüler No:99 olarak geçmektedir (1930 Sark Ticaret Yıllıgı'na göre ise Sultan Beyazıt 13).
1930 Sark Ticaret Yıllıgı /Sayfa 1079
Andriomenos Studyosu lokasyonu (Adem Köslü, Nicolas Andriomenos Photographe, 2018)
Son olarak, Nicolas Andriomenos Studyosu hakkında, Resad Ekrem Kocu'nun 1959 yılında basılmıs ünlü Istanbul Ansiklopedisi'nden kısa bir bilgi paylasalım.
ANDRIOMENOS (Nikola) VE ANDRIOMENOS FOTOGRAFHANESI - Istanbul'un en namlı fotografcılarından; 1865'de Istanbul'da dogdu, meslek hayatına Abdullah Biraderler atölyesinde çıraklıkla atıldı; 1875'te atölyeyi devren üzerine alarak kendi adına nisbetle Büyüksehir'de bir şöhret olan Andriomenos Fotografhanesini kurdu. Imparatorlugun son asrında, payitahtın yüksek muhitinin fotografcısi oldu; ayrıca konaklara küçükbeylere ve hanımlara, saraylarda Sehzade ve Sultanlara fotograf dersleri için de davet olunurdu; bu arada, Sehzade Vahideddin Efendi'ye de (son Osmanlı Padisahı Altıncı Mehmed Vahideddin) senelerce muallimlik yapmıstı. 1929'da yetmis sekiz yasında öldü.
Resad Ekrem, kitabında Nicolas'ın 1865'te dogdugunu belirtmistir. Ama Nicolas'ın mezar tasında 1850 yazmaktadır. Bu stüdyoda çekilmis daha fazla fotograf için ilgili galerimizi ziyaret edebilirsiniz.
Foto Yeni-Dounia / Galata - Istanbul; 1920-1930'lar :
Akasi, Cakiroglu Aileleri - Photo Yeni-Dounia
Arsivimizde buldugumuz bir baska fotograf stüdyosu bir dönem Galata'da yer alan Foto Yeni-Dounia. Bit pazarlarında bu fotograf stüdyosundan çıkmıs birçok fotograf bulunabilmesine ragmen, burası hakkında fazla bilgi bulunmamaktadır. Aile arsivimizde bu stüdyoda 1920'li yıllarda çekilmis, Koskeri ve Akasi ailelerine ait bes adet fotograf bulunmaktadır. Bu fotografları incelerken hepsinin arka planının aynı oldugunu fark ettik.
Foto Yeni-Dounia, Gran Rue De Galata, No:230 Istanbul'da bulunmaktaydı. Bugün Gran Rue De Galata, Necatibey Caddesi olarak bilinmektedir. Bu adres bilgisine fotograf stüdyosunun damgasında rastladık. Asagıda sizlerle bu stüdyonun iki farklı damgasını paylasıyoruz.
Photo Yeni-Dounia Damgaları
1930 Sark Ticaret Yıllıkları'na göre stüdyonun adresi aynı caddede No:226'da yer almaktadır. Görünen o ki, 1920'lerin ardından iki kapı yana tasınmıslar. Asagıda 1905 yılı Edouard Goad haritalarından bu stüdyonun yerini görebilirsiniz.
Photo Yeni-Dounia muhtemel lokasyonu
1930 Sark Ticaret Yıllıkları'nda buldugumuz bir baska bilgi ise bu stüdyonun sahiplerinin kim oldugudur. Kitabın 1079. sayfasında, stüdyonun Öjen (Eugen) ve Edmon (Edmond) Murat isminde iki kisiye ait oldugu görülmektedir. Çok arastırsak da maalesef bu iki kisi hakkında daha fazla bilgiye ulasamadık.
Asagıda sizlerle Foto Yeni-Dounia'nın Necatibey Caddesi üzerindeki yerinin bugünkü halini paylasıyoruz.
Photo Yeni-Dounia muhtemel lokasyonu
Foto Palas / Beyoglu - Istanbul; 1930-1940'lar :
Giuseppina Sanzoni - Foto Palas
Bir baska stüdyo ile Beyoglu'ndan devam ediyoruz: Foto Palas. Aile arsivimizde bu stüdyoda çekilmis tek bir fotograf olmasına ragmen, yaptıgımız arastırmalar neticesinde stüdyonun farklı islerini gördügümüz için bu yazımıza burayı da eklemek istedik. Foto Palas'ta çekilmis aile arsivimizdeki tek fotograf Giuseppina Sanzoni'ye ait. Bu fotografta kendisi okul üniforması içinde. Bu fotografı ilk gördügümüzde bizim için sadece okul üniformasıyla çekilmis bir fotografken, yaptıgımız arastırmalarda gördük ki Foto Palas çogunlukla okul fotografları çekmis.
Maalesef bu stüdyo hakkında da fazla bilgi bulunmamaktadır. Fakat yaptıgımız internet aramalarında, özellikle online mezatlarda, burada çekilmis birçok fotografa denk geldik. Arsivimizdeki bu fotograf üzerinde fazla bilgi yok, fakat diger buldugumuz fotograflarda stüdyo logosu altında 'Galatasaray Lisesi karsısında No:186' seklinde bir adres bilgisi mevcuttur. Arastırmalarımızı sürdürürken, Foto Palas'a ait bir zarf üzerinde stüdyonun açık adresine denk geldik: Beyoglu, Istiklal Caddesi, Galatasaray Lisesi karsısında No:186 Beyoglu Apartıman İkinci Kat
Foto Palas Adres ve Damgası
Bu açık adrese göre, Foto Palas bugün Beyoglu Han olarak bilinen Beyoglu Apartmanı'nın ikinci katında yer almaktaymıs. Asagıda sizlerle Foto Palas'ın lokasyonunu 1946 yılı Nirven Haritaları üzerinden paylasıyoruz.
Photo Palas / Beyoglu Han - Nirven Haritaları 1946
Foto Cumhuriyet / Beyoglu - Istanbul; 1940'lar :
Aleko Vafiadis - Foto Cumhuriyet
Arsivdeki fotografları tararken, Aleko Vafiadis’in takım elbisesi içinde 1940’lı yıllarda çekilmis çok genç bir fotografıyla karsılastık. Fotograf kondisyon olarak pek iyi durumda olmamasına ragmen, Aleko’nun bu yaslardan çekilmis nadir portrelerinden oldugu için arsivimizde essizdir. Bu fotografın arkasında, stüdyonun damgasıyla birlikte adres ve tarih de yer almaktadır: Foto Cumhuriyet, Taksim Istiklal Caddesi No.20, 7 II. Kanun 1946.
Bu damga üzerinde geçen ‘II. Kanun’ kelimesi, Ocak ayının eski ismidir. 10 Ocak 1945 tarihinde Türkiye’de ay isimleri degismis ve bu karar Resmi Gazete’de yayınlanmıstır. Stüdyo adresi açık bir sekilde dursa da, kapı numaraları zamanla degistigi için yerini belirlemek kolay degildi. Foto Cumhuriyet hakkında bir bilgiye ulasabilmek adına arsivleri taradık. 1940’lı yıllardaki 20 numaralı kapı bugünkünden farklıdır. Örnek olarak, 1946 yılında 186 numara olarak gözüken Foto Palas’ın yeri, 2020 yılında 88 numara olarak gözükmektedir. Foto Palas’ın yerini apartman ismi sayesinde bulmustuk. Fakat Foto Cumhuriyet için o kadar da sanslı degiliz. Ancak Istiklal Caddesi’ni 1940’lı yıllardaki numaralarıyla tekrar haritalandırırsak bulabiliriz.
Notebook, Letters & Envelopes of Karabet Sahinyan
Foto Cumhuriyet’i arastırırken, Salt arsivlerinde Foto Cumhuriyet’in sahibine ait bir not defterine ulastık. Bu dökümandan ögrendik ki, Foto Cumhuriyet’in sahibi Karabet (Garabet Efendi) Sahinyan isminde Ermeni asıllı bir vatandas olup, deftere 1934-1935 yılları arasında stüdyoda fotograf çektirenlerin isimleri not edilmis. Salt arsivlerindeki bu belgenin üzerindeki adres bilgisi elimizdeki fotograf ile aynı olup, sadece kapı numarası 42 olarak belirtilmistir. Görünen o ki, 1930’lu yıllarda kapı numaraları farklıymıs. Karabet Sahinyan’ın ismini ögrenmemizle birlikte arastırmamıza devam ettik ve bu sefer de karsımıza online mezat sayfaları çıktı. Bu sayfalarda Karabet Efendi’ye gönderilmis mektuplara ulastık ve gördük ki bu mektuplarda da adres aynı: Foto Cumhuriyet, Taksim Istiklal Caddesi No.20
* Bu arada, enteresandır ki Karabet Sahinyan'a gönderilmis oldukça fazla mektup ve zarf bugün online mezatlarda dolasmaktadır. Arastırmalarımız için bu mektupların bir kısmı arsivimize dahil edilmistir, fakat hepsi el yazısı ile Ermenice yazılmıstır.
Foto Saray / Beyoglu - Istanbul; 1930 -1950'ler :
Stavros Vafiadis & Aleko Vafiadis - Foto Saray
Arsivimizdeki fotograf sayısından anlayabilecegimiz üzere, ailemizin bir baska favori fotograf stüdyosu Foto Saray. Farklı bir fotograf stüdyosu gibi gözükse de aslında Foto Saray, Nicolas Andriomenos Stüdyosu’nun ardılıdır. Nicolas’ın oglu Athanasios, babasının ölümüne kadar ona stüdyosunda yardım etmis ve ardından bu isi kendisi devam ettirmistir.
1932 yılında Athanasios stüdyosunun ismini ‘Foto Saray’ olarak degistirmek zorunda kalmıstı. Fakat bunun ardındaki sebep neydi? Adem Köslü’nün kitabında belirttigine göre, bu 1928 Alfabe ve 1932 Dil devrimlerinin bir sonucuydu. 1928'deki Alfabe Devrimi ile, firmalar dökümanlarındaki tüm harfleri Türkçe karaktere çevirmek zorundaydı. Bu yüzdendir ki Andriomenos, damgasındaki Arapça harfleri çıkarmıstır. 1932 yılında, Dil Devrimi ile birlikte firmalar dökümanlarından diger dilleri de çıkarmak zorunda kalıp, sadece Türkçe'ye dönmek zorunda kalmıslardır. Bu nedenle, Andriomenos Stüdyosu, Foto Saray'a dönüsmüstür. Bundan etkilenen elbette sadece Andriomenos degildir, Sebah & Joailler Foto Sabah olmus, L'Aigle ise Foto Kartal olmustur.
Arsivimizdeki Foto Saray Damgaları
Foto Saray'ın Istanbul'da üç farklı stüdyosu vardı. Bunlardan biri Istiklal Caddesi No:235'te, diğeri Beyazıt Meydanı No:13'te, ve üçüncüsü ise Osmanbey Halaskargazi Caddesi No:243'teydi. Istiklal ve Beyazıt stüdyolarının damgaları birbirine benzemekte olup, Adem Köslü'ye göre aralarındaki tek fark, Beyazıt stüdyosunda çekilen fotografların damgasının altındaki Istanbul ifadesidir.
Foto Saray 1956 yılında kapanmıstır. Stavros Vafiadis'in çocukluk fotografları burada çekilmis son fotograflar olabilir, çünkü kendisi Nisan 1956'da dogmustur.
Foto Saray'da çekilmis fotograflar için galerimizi ziyaret edebilirsiniz.
Foto Galatasaray / Beyoglu - Istanbul; 1940 -1950'ler
Giuseppina & Celesta - Foto Galatasaray
Istanbul'un çok ünlü fotograf stüdyolarından biriyle devam ediyoruz: Maryam Sahinyan'ın Foto Galatasaray stüdyosu. Yazımızın basında da belirttigimiz gibi, 2mi3museum projesinin ilk dönemlerinde fotograf stüdyoları hakkında fazla bilgiye sahip degildik. Fakat zamanla bu stüdyolarla ilgilenen birçok insan ile tanıstık. Foto Galatasaray, e-müzemizin ziyaretçilerinden biri sayesinde ögrendigimiz bir stüdyo olmuştu. Arsivimizi taradıgımızda, bu stüdyoda 1950'li yıllarda çekilmis olan Giuseppina Sanzoni ve arkadası Celesta'nın fotografına ulastık.
Foto Galatasaray'ın sahibi Maryam Sahinyan, Istanbul'un ilk profesyonel Ermeni kadın fotografçısıdır ve 1935-1985 yılları arasında aktif olarak çalısmıstır. Kendisi 1911 Sivas dogumludur. Fotografçılıgı babası Mihran Sahinyan'dan ögrenmis ve bu isi kendisi devam ettirmistir. Tayfun Serttas'ın önemli arastırmaları ve kitabı sayesinde bugün Maryam hakkında birçok bilgiye ve kendisinin çok özel fotograflarını görme sansına erismis bulunmaktayız.
Tayfun Serttaş, Foto Galatasaray & Maryam Sahinyan
Arsivimizdeki Giuseppina ve Celesta fotografının arkasında stüdyonun damgası, adresi ve tarih yer almaktadır: Foto Galatasaray, Beyoglu, Istiklal Caddesi No:172, 20 Ocak 1955. Bu adresi arastırırken, stüdyo binasının artık yer almadıgını ögrendik. Edindigimiz bilgiye göre, bugün Galatasaray'da 50.Yıl Anıtı'nın bulundugu yerde bir pasaj yer almakta olup, Maryam Sahinyan'ın stüdyosu da bu pasajın en üst katında yer alırmıs.
Foto Galatasaray / Goad Maps 1905
Bu yazımızda sizlerle, ailemizin fotograf arsivinden hareketle Istanbul'un bazı eski fotograf stüdyoları hakkında bilgiler paylastık. Açıkçası arsivimizde listeledigimiz fotograf stüdyoları burada bahsettigimizden çok daha fazla. Elimizdeki listede, Foto Sehir, Foto Edirne, Foto Sahin, Foto Atelier de Jong (Rotterdam), M. Tatsh (Yunanistan), Foto Ay gibi baska stüdyo isimleri de yer almakta. Bu stüdyoları da arastırıp yakın zamanda sizlerle paylasmayı umuyoruz.
Yazan: 2mi3, Aralık 2020
* Bir kez daha, herkesten önce okuyarak ve gerekli düzeltmeleri yaparak büyük destek veren G.'ye çok tesekkürler...
Kaynakça:
1- Doc.Dr.Adem Köşlü, Nicolas Andriomenos Photographe, Galenos Yayınevi, Istanbul, 2018
2- Annuaire Oriental. Groupant, en un seul volume par ordre alphabétique les 10 pays suivants. 1930
3- Reşad Ekrem Koçu, Istanbul Ansiklopedisi, 1944-1973
4- https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/1768
5- https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/19559353
6- https://saltonline.org/tr/90/foto-galatasaray
7- https://manifold.press/hatiralar-hayal-oldu
8- https://www.sanatdefteri.net/heykel/cumhuriyetin-50-yil-aniti/