Grand Jardin d'Horticulture de M.Koch, Jardins de l'Horticulteur M.Koch, G.H.Koch, ya da ailemizde bilinen adıyla Alman Koch'un Bahçesi. Ortaköy'de, Hurmuzios Vafiadis'in 1930'ların basında Koch ailesinden satın aldıgı, içerisinde kösküyle, yüzlerce çesit fidan, çiçek çesitleriyle ve Hurmuzios'un çok sevdigi hayvanlarıyla aile tarihimizde önemli bir yere sahip çok büyük bir bahçe. Daha evvel 2mi3museum üzerinde iki farklı yazıda bahsini geçirmis ve farklı mecraalarda sıklıkla paylasmıstık. Fakat Istanbul'un bugün yerinde olmayan bu önemli yeri hakkında tam bir arastırma yayınlayamamıstık. Sebebi ise bu bahçe hakkında daha çok bilgiye ve görsele ulasmayı beklememizdi. Hayat tesadüflerle dolu. Aile arsivinde bulunmus bir nikah cüzdanı, beklemedigimiz bir anda gelen bir e-posta ve ulastıgımız bir gazete ilanı bu arastırmayı tamamlamamızı sagladı. Buyrun, Alman Koch'un Bahçesi ve Vafiadis Ailesi...
Alman Koch'un Bahçesi, Ortaköy:
1927, Pervititch Haritaları, Ortaköy Koch'un Bahçesi
Hurmuzios Vafiadis'in Ortaköy Dereboyu Caddesi'nde, Surp Krikor Lusavoriç Ermeni Katolik Kilisesi'nin çok yakınında bulunan tas evinin 850 metre kadar ilerisinde, bugün Ambarlıdere Sokak ile Leylek Yuvası Sokak'ın çevreledigi alanda, içerisinde çok küçük bir köskün, çok çesit agaç ve çiçeklerin ve egzotik hayvanların oldugu bahçe, 'Alman Koch'un Bahçesi'nde...'diye baslayan aile anılarında bir masal gibi sürekli anlatılırdı. Ailede anlatıldıgına göre, bahçe 1930'lu yıllarda Koch soyadında bir Alman'dan satın alınmıs ve 1970'lerin basına kadar Vafiadis ailesinde kalmıstı. Bahçedeki gorillerin, kör ayının, tavus kuslarının, atların hikayesi bu kırk yıllık dönemden geriye kalan hos anılar olmustur.
Vafiadis ailesinin, Alman Koch'un Bahçesi'nde geçen yıllarından geriye çok fazla anı ama maalesef bir o kadar da az fotograf kalmıstır. Bu fotograflar da bahçe hakkında yeterli bir görsel sunmamaktadır. 1930'larda Aleko Vafiadis'in bahçedeki kümeste iki ve 1950'li yıllarda bahçenin bahçıvanı Arnavut Seyfettin ile birlikte çekilmis bir fotografından baska bir fotograf, henüz aile arsivinde bulunmamaktadır.
Aleko Vafiadis - Koch'un Bahcesi'nden Fotograflar, Ortaköy
Ortaköy'deki bu bahçenin yeri, 1927 tarihli Pervititch Haritası üzerinde net bir sekilde görülmektedir. Zaten Koch'un bahçesini ilk duyurdugumuz, Vafiadis: Goriller ve Ortaköy yazısı, bu haritanın karsımıza çıkmasıyla kaleme alınmıstır. Bu haritaya göre Ambarlıdere Sokak'ın eski adı Tarla-Bachi Sokak iken, Leylek Yuvası Sokak, Leylek Sokak olarak geçmektedir.
1934, Istanbul Sehri Rehberi, Ortaköy
1934 Istanbul Sehri Rehberi kitabındaki haritayı inceledigimizde ise, bahçenin arazisi Ambarlıdere Sokak ve Leylek Yuvası Sokak arasında görülmektedir. Muhtemelen iki harita arasındaki yedi yılda Istanbul'un sokak isimleri degismeye baslamıstı.
Peki bu bahçeye, haritalara geçecek kadar ismini veren 'Koch' kimdi? Bu bahçeye nasıl sahip olmus ve neden Hurmuzios Vafiadis'e satmıstı? Vafiadis ailesinde kırk yıl kalan bu bahçe, sadece bir aile bahçesi olarak mı kullanılıyordu?
Koch Ailesiyle İlk Temas: Ben Singer
2018 yılında yazdıgımız Vafiadis: Goriller ve Ortaköy yazısının üzerinden 4 yıl geçmisti ki bir gün tarafımıza ulasan bir e-posta bizi oldukça sasırtmıstı. Çok kıymetli Ben Singer'dan gelen bu e-posta, su cümlelerle baslıyordu:
Merhaba!
Adım Ben Singer ve 1930'larda Aleko Vafiadis ve ailesinin yasadıgı Ortaköy'de daha önce bahçelerin sahibi olan Georg Heinrich ve Regine Koch ailesinin torununun torunuyum.
Heyecanlanmıstık, çünkü bu bahçede ortak geçmisi olan fakat bu bahçeyi hiç görmemis iki insan, sözlü tarihin kayıt altına alınmasının sayesinde bulusmustu. Üstelik biri Istanbul'da digeri ise Kanada'da yasıyordu. Ben Singer ile bu hos tesadüfün ardından birbirimize sürekli e-postalar göndermis ve ortak geçmisimizden detaylar aramaya baslamıstık. Kendisi de ailesinin tarihi üzerinde çalısan Ben Singer, bizimle son derece önemli bilgiler paylasmıstı. Üstelik paylastıgı bu bilgiler sadece ailelerimiz için degil, bir sehrin, Istanbul'un tarihi için de son derece önemliydi.
Bahçenin İlk Sahipleri: G.H. Koch & Regine Minika
Ben Singer'ın bizlerle paylastıgı bilgilere göre, Georg Heinrich Koch 1829 yılında Schotten'de dogmustu. 1848 yılında bahçıvan çıraklıgını tamamlayan Heinrich, 1852 yılında Istanbul'a gelmisti. Esi, Regina Minika ile de Istanbul'da tanısıp, evlenmisti. Ben Singer'ın bahsettigine göre, Regina da bir bahçıvan olan abisi vesilesiyle Istanbul'da yasıyordu.
G.H. Koch ve Regine Minika, Istanbul, 1865 / Ben Singer Arsivi
Heinrich Koch, Istanbul'a vardıktan kısa bir süre sonra Ortaköy'e yerlesmisti. Ailesi ile ilgili hazırladıgı sunumda, Ben Singer Ortaköy için söyle diyordu:
''' Ortaköy, Georg Heinrich'in hayatının isi haline gelen Yıldız Sarayı'nın bahçelerinin yakınında elverisli bir konuma sahipti. Ortaköy, Sultan'ın bahçelerini tasarlamak ve bakımını yapmak için Konstantinopolis'e gelen diger aile üyelerimize de ev sahipligi yapıyordu: Wienholdt ailesi ve Minika ailesi.''
Yukarıdaki cümleden de anlasılacagı üzere, Georg Heinrich Koch, Yıldız Sarayı'nın bahçelerinin peyzaj tasarımını yapan uzmanlardan biriydi. Bu bilgi bizlerle çok kıymetli Ben Singer tarafından bir aile anısı olarak paylasılmıs olup, ayrıca akademisyenler tarafından önemli makalelerde de yer almıstır.
Parisa Göker'in, 2018 yılında yayınlanan 'Yıldız Sarayı Bahçeleri Peyzaj Tasarım Ilkeleri, Istanbul' baslıklı makalesinde Koch ailesi su sekilde anılmaktadır.
'''… baltalıkta (günümüzde Yıldız Parkı veya Yıldız Korusu olarak bilinen) ilk peyzaj ve bitkilendirme çalısmalarının Abdülaziz (1870-1876) döneminde yapıldıgı bilinmektedir. Park bölümü de dahil olmak üzere sarayın avlu peyzaj düzenlemesi II. Abdülhamid döneminde yapılmıstır. Bahçe peyzaj tasarımı, bu dönemde davet edilen yabancı uzmanların ortak çalısmasıyla gerçeklestirildi: Koch kardesler [Ludwig Georg Koch ve Heinrich Koch], ve Fransa'dan babaları Heinrich Koch, Deroin ve bu yabancı uzmanların yanında çalısmakla görevlendirilen Osmanlı bahçıvanları…''
Ayrıca Ebru Erbas Güler'in, 2011 yılında yayınlanan 'Batılılasmıs Oryantal Türk Peyzajı: Istanbul'un Bahçeleri' baslıklı makalesinde de Koch ailesi anılmaktadır.
““… [Yıldız] park ve bahçelerinin bugünkü tasarımının büyük ölçüde II. Abdülhamid döneminde yapıldıgını biliyoruz. Bu projede [Sultan'ın has bahçesi Hasbahçe ve Dıs Bahçe] emegi geçenler Almanya'dan Koch kardesler ve babaları Heinrich Koch, Italya'dan Romeo Scanciani, Fransa'dan Deroin ve onlarla birlikte yerel bahçıvanlardı. … ”
Georg Heinrich Koch ve ogullarının peyzaj çalısmaları zamanla ilerlemis ve aile G.H.KOCH adında bir aile sirketi kurmustu. 1892-1912 yılları arasında Sark Ticaret Yıllıkları'nda yer alan G.H.KOCH, bu önemli yıllıga tam sayfa reklamlar da vermeye baslamıstı. G.H.KOCH artık önemli ve bilinen bir firma olmustu. Ben Singer'ın bahsettigine göre Ortaköy'de yer alan ve daha sonra Vafiadis ailesine geçecek olan bahçe muhtemelen tazminat paketinin bir parçası olarak Sultan tarafından Georg Heinrich'e verilmisti.
%20Koch%2C%20celebrating%20their%20golden%20wedding%20anniversary%20in.png)
Georg Heinrich & Regine Koch, Ortaköy'deki bahcede, 9 Haziran 1911
Georg Heinrich 1912 yılında İstanbul'da vefat etmisti. Bu da demek oluyordu ki, Hurmuzios Vafiadis (1896-1960) bu bahçeyi Koch ailesinden, 1930'lu yılların basında, Ludwig Georg Koch'tan (1866-1947) satın almıstı. Kim bilir; torunları bir e-postayla yıllar sonra karsılasan Hurmuzios ve Ludwig, belki de Ortaköy'de sıklıkla görüsen iki arkadastı.
Vafiadis Ailesi ve Alman Koch'un Bahçesi :
1930’lu yılların başında, Alman Koch’un Bahçesi, Vafiadis ailesinin bir mülkü olmustu. Zaten Ortaköy’de yasayan aile, bu bahçeyi bir yazlık gibi kullanmıs ve tek ogulları Aleko’nun da çocuklugu bu bahçede geçmisti. Her ne kadar bu bahçe içerisinde çok az fotograf çekilmis olsa da -ki burayla ilgili daha fazla fotografın bir gün arsivimize eklenecegine gönülden inanıyoruz- bu bahçede geçen anılar kusaklar boyunca aile içinde anlatılmıstır. Açıkçası, bahsi geçen anılar, çok da standart anılar degiller. Bahçedeki av köskü benzeri yapının giris kısmının sagında ve solunda yer alan kafeslerde beslenen goriller, bir gece bahçeye giren bir hırsızın kafasına kürekle vurarak kör ettigi ayı, tavus kusları, birbirinden farklı yüzlerce tavuk ve güvercin türleri, atlar, köpekler ve yüzlerce çesit fidan ve çiçegin her biri bu anıların temelini olusturmaktadır. Üzerinden çok uzun yıllar geçmis olsa da, ailenin yasayan en yaslı üyeleri burada yasananları teyit etmektedirler.
Daha evvel Vafiadis: Goriller ve Ortaköy baslıklı yazımızda anlattıgımız, bahçedeki iki gorili Hurmuzios’un farklı türlerdeki hayvanlara olan merakından dolayı getirtmis olabilecegi seklinde yorumlamıstık. Fakat 2023 yılı içerisinde tanıstıgımız çok kıymetli Deniz Dölek Sever’in ‘Osmanlı Imparatorlugu'nda Görsel Bir Meta Olarak Tutsak Vahsi Hayvanlar: Tarihsel Bir Inceleme' baslıklı arastırmasında, Koch ailesinin bir hayvanat bahçesi açma girisiminin oldugunu ögrendik. Bu bilgi üzerine, Vafiadis ailesinin uzun yıllar baktıgı bahçedeki hayvanlar, belki de Koch ailesine aitti ve bahçe satın alındıgında bu hayvanlar da satılmıstı.
Ailede anlatılanlardan bildigimiz üzere, Hurmuzios Vafiadis, kazancını gene isi için kullanmayı tercih eden bir insanmıs. Örnegin, ev satın almayı mantıklı bir hareket olarak görmez, kiralamayı tercih edermis. Çünkü büyük bir parayı tek seferde bir yere baglamak ona mantıklı gelmezmis. Kefeliköy'deki Dikranyan Efendi Yalısı'nda 25 yıl kiracı olarak kalması, fakat Küçük Yeni Han'da odalar satılıga çıktıkça satın alması bu tercihinin de bir göstergesidir diyebiliriz. O halde, Alman Koch'un Bahçesi'ni satın alırken de böyle düsünmüs olabilir miydi? Yani kendi keyfi için bir bahçe degil de, G.H.KOCH markasının gücünü kullanabilecegi bir fidanlık almıs olabilir miydi?
Bir Nikah Cüzdanından Hareketle...
Hurmuzios'un oglu Aleko'nun esi, Giuseppina Sanzoni'nin 2021 yılındaki vefatının ardından evini bosaltırken, çekmecesinde bulmus oldugumuz nikah cüzdanı, bize Alman Koch Bahçesi ve Vafiadis ailesi arasındaki iliskiyi bir kez daha gözden geçirtmisti. Bir nikah cüzdanı ile böyle bir baglantı nasıl kurulabilir ki diye düşünebilirsiniz. Fakat eski nikah cüzdanlarında evlenen kisilerin meslekleri de yazmaktaydı. Bu eski tip nikah cüzdanında Aleko Vafiadis'in meslegi 'çiçekçi' olarak geçmekteydi.
Aleko ve Giuseppina'nın Nikah Cüzdanı
Mobilya imalatçısı bir babanın oglunun mesleginin çiçekçi olarak geçmesi ilginç gelmisti. Aleko Vafiadis'in oglu Stavros'a sordugumuzda o da sasırmıstı. Alman Koch'un bahçesinden Eminönü'ndeki bazı çiçekçilere toprak satıldıgını duydugunu söylemisti ama bunun sürekli bir ticaret olup olmadıgından emin degildi. Ailenin bildigimiz bir çiçekçi dükkanı da yoktu, ve hatta Aleko Vafiadis pek çiçek isimlerini de bilmezdi. Peki öyleyse neden meslek olarak çiçekçi yazıyordu?
Beynimizin bir kösesinde kendimize bu soruyu sorarken yaptıgımız arastırmalarda ilginç bir gazete ilanıyla karsılastık. 13 Aralık 1950 yılında Aksam Gazetesi'nde yayınlanan ilan su sekildeydi:
Aksam Gazetesi'nde Ilan, 13 Aralık 1950
G.H.KOCH Çiçek ve Fidan Bahçesi. Sayın müsterilerine; Villa ve bahçelerini süslemek için envai çesit çam, yediveren güller, süs ve salon fidanları ehven fiatlarla satıldıgını müsterilerine müjdeler. Bir ziyaret kafidir. Adres: Koch Bahçesi, Ortaköy.'
Bir yandan nikah cüzdanındaki 'çiçekçi' yazısını düsünmek, bir yandan da bu ilanı görmek süphesiz bizi sasırtmıstı. Acaba Aleko Vafiadis bu bahçeyi ticari amaçla mı kullanıyordu? Karar vermek için erken geliyordu, baska bir ispat daha olmalıydı. Arastırmalara devam ederken, 27 Subat 1949 tarihli Ulus Gazetesi'nde bir ilana denk geldik. Bu ilanda da söyle yazıyordu:
Ulus Gazetesi'nde Ilan, 27 Subat 1949
'G.H.KOCH Çiçek ve Fidan Bahçesi Ortaköy, Ambarlıdere. Bahçe Meraklılarına Müjde: Bahçemizde her boyda güzel köknar çamları, salon yesillikleri, top akasyalar, süs fidanları, yediveren güller, manolyalar, envai çesit meyva agaçları vesaire. Her gün için bahçemizde bulabilirsiniz. Katalogumuz telefonla da talep edilir. Tel: 23377'
Bu ilan ilk buldugumuzdan metin olarak farklıydı ve gene bu ilanda çok önemli bir ipucu mevcuttu. Ilandaki telefon numarası: 23377. Hafızalarımızdan hiç silinmeyen bu telefon numarası, Vafiadis ailesinin esas isyeri olan Küçük Yeni Han'daki Dinos Sandalye Atölyesi'nin telefon numarasıydı. Taslar yerine oturmustu. Demek aile bu bahçede yetistirdigi çiçekleri, fidanları da satıyor ve Dinos Sandalye Atölyesi'ni de bu bahçenin ofisi gibi kullanıyordu. Anlasılan o ki, bu isle de Aleko Vafiadis ilgileniyordu.
23377 Telefon Numarası ile Dinos Sandalye Atölyesi Ilanları
Stavros Vafiadis'in, babasının bu isi yaptıgını hatırlamaması normaldi. Çünkü Vafiadis ailesi, bu bahçeyi 1960'lı yılların sonuna dogru satmıstı. O yıllarda Stavros, sekiz dokuz yaslarındaydı. Stavros’un tek hatırladıgı arada sırada, Eminönü’ndeki çiçekçilere bu bahçeden toprak satıldıgıydı. Ama o yaslarda bunun bir ticaret oldugunu düsünmemisti. Fakat biz bu veriler ısıgında su gerçege ulastık: Hurmuzios Vafiadis bu bahçeyi büyük ihtimalle, G.H. KOCH isminin ticari gücünü düsünerek de almıs ve burayı ticari amaçla da kullanmıstı.Peki bu bahçe neden satılmıstı?
1967 yılına dogru, Ortaköy'de halkın kulagına Avrupa Yakası'nı Anadolu Yakası'na baglayacak bir köprünün yapılacagı haberleri gelmeye baslamıstı. Köprünün yapılacagı yer ise merak ediliyordu. Zamanla Avrupa Yakası'ndaki köprü kulesinin yeri netlesmeye baslamıstı. Fakat bu Vafiadis ailesini tedirgin etmisti. Çünkü büyük ihtimalle bu kulenin gelecegi alan Koch'un Bahçesi'ni de kapsamaktaydı. Böyle bir durumda ise bahçe istimlak edilecekti.
Hal böyle olunca Aleko Vafiadis, bahçenin bu durumunu da belirterek burayı satma kararı almıstı. Süreç fazla uzun sürmedi ve bahçe hemen satıldı. Alan kisinin kim oldugunu bilmiyoruz, fakat Aleko’dan daha iyi arastırma yaptıgı kesindi. Çünkü köprünün kulesi bu bahçeye degil, yakınında bir yere denk gelmis ve bahçe istimlak edilmemisti.
Iste içerisindeki goriller, atlar ve kör ayının hikayesiyle ailede bir peri masalı gibi anlatılan Alman Koch’un Bahçesi’nin hikayesi Vafiadis ailesi için böyle son bulmustu. Bugün bu bahçenin yerinde kocaman, lüks bir site mevcut. Fakat aileye bu bahçeyi sattıran köprüden her geçildiginde, bahçenin yerine bakılır ve anılar mutlaka tekrar tekrar anlatılır.
Yazan: 2mi3, Ekim 2023
Kaynakca:
1- Rediscovering the Diversity of a Levantine Family – multitude branches of One Istanbul Family
2- Yıldız Sarayı Bahçeleri Peyzaj Tasarım Ilkeleri, İstanbul - Paris Göker, 2018
3- Batılılasmıs Oryantal Türk Peyzajı: Istanbul'un Bahçeleri - Ebru Erbaş Güler, 2011