2mi3museum projesine ailemizde anlatılan hikayeler dogrultusunda baslamıstık. Aile üyelerinin tanıklıklarını kesfederek ve eski belgeleri titizlikle arastırarak ailemizin kökenlerini 19. yüzyılın ortalarına kadar takip edebilmistik. Buldugumuz en eski ata, 1850'lerde Sakız Adası'nda dogan Ioannis Vafiadis'ti. Bu, bulabilecegimiz en eski isim ve yerdi ama daha fazlasına ihtiyacımız vardı. Neyse ki, bilimin yardımıyla geçmiste daha da derinlere inmeyi basardık! 2021'in basında, biyolog ve entomolog olan Leonidas - Romanos Davranoglou (Vafiadis), kendisini bir DNA kiti ile test etti. Kendisi, Vafiadis ailesinin bir üyesi oldugu ve aynı ataları paylastıgımız için ailenin kökenlerinin izini sürmeyi basardı. Simdi sayfamızın geri kalanını Leonidas'ın degerli sözlerine bırakıyoruz. Vafiadis Ailesi’nin DNA kökeni : Bir göç ve direnis hikayesi…
Vafiadis'in DNA kökenleri: Bir Göç ve Direniş Hikayesi
Secere ve tarihi kayıtlar bize atalarımızın yasamları hakkında çok sey söyleyebilir, ancak genellikle bizi en fazla birkaç yüzyıl geriye götürür. Birlesik Krallık gibi bazı ülkelerde, belirli aileleri MS 10. yüzyıla kadar takip eden kapsamlı belgeler vardır. Ancak, Osmanlı döneminden önce kayıtların az oldugu Balkanlar'da, çogumuz için atalarımızın birkaç yüzyılı askın bir geçmisinin izini sürmek oldukça zorlayıcıdır.
DNA testleri, atalarımızın yüzyıllar ve binlerce yıl önce nerede yasadıklarını, kültürel ve etnik aidiyetlerini ve dünya genelinde izledikleri göç yollarını bize bildirebilecek paha biçilmez bir araç olarak hizmet ettigi için bu sorunu çözmüstür. Bugün yasayan her insanın genetigi bize göç, kültür, etnik degisimler, ask ve siddet hakkında inanılmaz hikayeler anlatabilir. Bu yazımızda son DNA kanıtlarını kullanarak Vafiadis ailesinin hikayesini anlatacagız.
Moleküler DNA Secere Temelleri:
Baba tarafından geçmisimizi takip etmek için Y kromozomu vazgeçilmez bir araçtır. DNA, kromozom adı verilen farklı birimlere paketlenmistir. Erkeklerde babadan ogula degismeden aktarılan ve bir erkegin toplam DNA'sının %1'ini olusturan bir Y kromozomu vardır. Y kromozomunda birbirini izleyen her nesilde çok az farklılık oldugu için, belirli bir baba çizgisi yüzyıllar boyunca büyük ölçüde bozulmadan kalır ve yüzlerce, hatta binlerce yıl önce yasamıs insanlara kadar izlenebilir. Bu nedenle, belirli bir adamın tüm torunları, bin yıl sonra bile, her zaman büyük ölçüde aynı Y kromozomu DNA'sını paylasacaktır.
Örnegin, Sahra Altı Afrikalı bir adam Çin'e göç ederse, torunları yerel nüfusla evlenecek ve birkaç nesil sonra genetik olarak %99 Çinli olacaklardır. Ancak, 2.000 yıl sonra bile, erkek torunları, bize nereden geldigini söyleyecek olan Afrika Y kromozomu genetik imzasını her zaman tasıyacaktır.
Bu makalede, erkek torunlarının Y kromozomu üzerinde bir çalısma yoluyla Vafiadisler’in baba tarafından kökenini bulmak için en yeni genetik araçlarını kullandık.
Şekil 1. Y kromozomları sadece babadan ogula aktarılır ve binlerce yıl sonra bile erkek torunlarını birbirine baglar. Kadınların Y kromozomu yoktur.
Afrika'dan Dışarı: Simdi Nereye?
Insanlar, ilki yaklasık 50.000 yıl önce baslayan en az üç ardısık dalga halinde Afrika'yı terk etmistir. MÖ 24.000 civarında, Sibirya'da Baykal Gölü çevresinde belirli avcı toplayıcı topluluklar yasıyordu. Bu insanlara Eski Kuzey Avrasyalılar deniyordu ve genleri ile günümüz Avrupalılar'ına, yerli Amerikalılar'a, Kafkas halkına ve daha az ölçüde Orta Dogulular'a ve Dogu Asyalılar'a katkıda bulunmuslardır. Ailemiz de dahil olmak üzere çogu modern Avrupalı'nın baba soyunun kökenini bu Kadim Kuzey Avrasyalılar'da bulabiliriz.
Bu insanlar Avrasya'nın uçsuz bucaksız ormanlarından batıya dogru göç ederek, Ural dillerini konusanların (örnegin Fince, Macarca) ataları gibi çesitli halklarla tanısarak fikir ve kelime alısverisinde bulundular. Yolculukları sırasında, orada yasayan daha Batılı avcı-toplayıcı gruplarla karıstılar.
Hint-Avrupa Dillerinin Dogusu ve Yayılması:
En az M.Ö.5000'de (belki daha önce), bu avcı toplayıcılar, bugün güney Rusya ve Ukrayna'da bulunan Pontik-Avrasya bozkırlarına ulasmıslardı. Orada, Kafkas kabileleriyle uzaktan akraba olan diger avcı toplayıcı gruplarla karsılastılar. O dönem hakkında pek bir sey bilmiyoruz, ancak kesin olan sudur: Sibiryalı isgalciler yerel Kafkas erkeklerini yenmis ve eslerini çalmıstı. Bu siddetli karısımla yeni bir grup olusmustu: bizim ailemiz de dahil olmak üzere günümüz Avrupalılar'ının çogunun kadim erkek soyunu tasıyan ilk Hint-Avrupalılar.
Yüzyıllar boyunca, ilk Hint-Avrupalılar, Neolitik Küçük Asya ve Avrupa'da baskın grup olan yakındaki çiftçi topluluklarıyla karmasık sosyal ve ticari etkilesimlere sahipti. Bir noktada, Hint-Avrupalılar Orta Asya nüfusundan atlar almıslardı. Bu, sonunda büyük bir teknolojik yenilige, yani bazı Hint-Avrupa gruplarına savasta ve ulasımda üstünlük saglayan arabanın icadına yol açtı - yakındaki çiftçilerin hem atları hem de savas arabaları yoktu. Bununla birlikte, atlara sahip olmanın ilk Hint-Avrupa genislemelerini tetikleyip tetiklemedigi de tartısmalıdır.
Bu yenilik onların yasam tarzlarını tamamen degistirmis ve daha fazla yerel kaynaga güvenmek zorunda kalan daha yerlesik çiftçi popülasyonlarının aksine, göçebe çobanlar olarak yasamalarına izin vermistir.
MÖ 3400 civarında, çevredeki nüfuslarla barıs içinde bir arada yasam bilinmeyen nedenlerle sona ermis ve Hint-Avrupalılar bozkırdan diger bölgelere art arda birkaç dalga halinde yayılmaya baslamıstır: bazıları Orta Avrupa'ya ve ardından Kuzey'e gitmis (Baltık, Slav, Germen, Kelt ve diger dillerin olusumuna yol açan), digerleri güneye giderek Yunan, Frig ve Ermeni dillerini olusturmus ve digerleri Hindistan'ı fethederek Sanskrit dilini olusturmustur. Avrupa'dan Hindistan'a kadar tüm bu diller, nihai kökenlerini güney Rusya'nın göçebe çoban nüfusuna kadar takip eder, dolayısıyla adı, Hint-Avrupa olmustur.
Şekil 2.
Şekil 3.
Şekil 4.
Sekil 2. Pontik-Avrasya bozkırlarından seçkin bir adamın Tunç Çagı Hint-Avrupa iskeletinin yüz rekonstrüksiyonu. Soyumuzun ilk varlıgı, Yamnaya halkı olarak adlandırdıgımız onun grubunda bulunmustur. Ten, göz ve saç rengi genomuna dayanıyordu. Telif hakkı Philip Edwin'e aittir.
Sekil 3. Atın evcillestirilmesi ve savas arabası, Hint-Avrupalılar için Avrasya'ya yayılmalarına izin veren kilit olaylardı. Bu nedenlerden dolayı, Danimarka Bronz Çagı'ndan kalma bu bronz heykelde görülebilecegi gibi, erken Hint-Avrupa dininde at önemli bir role sahipti.
Sekil 4. Hint-Avrupalılar, güney Rusya'nın Pontik-Avrasya bozkırlarından Avrupa, Orta ve Güney Asya'ya yayılarak dillerini ve genlerini yaymıstır. Kaynak
Bu kitlesel göçün arkasındaki nedenler, çiftçi toplumlarının veba tarafından çöküsü, toprak yorgunlugu veya iki grup arasındaki bir zamanlar barısçıl siyasi bagların dagılması gibi birçok teori öne sürülse de, yeterince anlasılmamıstır. Esas olarak erkeklerden olusan bozkır göçmeni isgalciler, belki de anavatanlarında kolayca bulunamayacak yeni servetler, zafer ve soylarını devam ettirecek kadınlar arıyorlardı. Ancak bu kitlesel istila, göçmen nüfusun yaklasık üçte biri de olan kadınlardan olusuyordu.
Hint-Avrupa bozkır istilacılarının çogu Orta Avrupa'dan Kuzey'e ve Batı'ya Iber Yarımadası'na kadar uzanırken, atalarımızın ait oldugu grup, bir zamanlar Tunç çagında Pannonian havzasına ve Karpatlar'a (günümüz Macaristan'ı) dogru hareket etmistir ( M.Ö. 2700-2200 arasında, belki daha da erken). Onların torunları daha sonra, insan ırkının sayısız kez tekrarladıgı siddet tarihini sürdürdükleri Kuzey-Orta Balkanlar'a (modern Arnavutluk, Hırvatistan, Sırbistan, Kosova, Karadag, Bosna-Hersek) yolculuklarına devam etmislerdir: Yerel çiftçilerin çogunu öldürmüsler, ve eslerini esir almıslardır. Bu karıstırma, digerlerinin yanı sıra Iliryalılar, Pannonyalılar ve Daco-Moesliler gibi klasik antik dönemde tanımlanabilen yeni kültürel ve dilsel grupların yaratılmasına yol açmıstır.
Erken Çag'dan Geç Antik Çag'a ve Arnavutlar'ın Kökenleri:
Iliryalılar, Daco-Moesliler ve Dardanyalılar (son ikisi muhtemelen aynı kültürel gruba aittir) gibi yakın akraba olan bu halklar, yüzyıllar boyunca antik Yunanlar'la etkilesime girmis ve Iliryalılar'ın çogu, Helenistik zamanlarda Yunanca da konusarak iki dilli hale gelmistir. Romalılar antik Balkanlar'ı fethettiginde, güneydeki kabileler hem ana dillerini hem de Yunanca konusmayı sürdürürken, daha kuzeydeki kabileler dillerine birçok Roma sözcügünü dahil etmis ve bazıları ise neredeyse tamamen Latinize olmustur. Bu dilsel bölünme, Jireček Hattı olarak bilinir. Bu çizginin altındaki insanlar Yunanca konusanlardı; üstünde ise Latince konusuyorlardı.
Şekil 5. Antik Roma dünyasını Yunanca konusulan ve Latince konusulan bölgelere ayıran Jireček Hattı. Erken Arnavutların ataları, bu hattın üzerinde, Latince konuşulan bölgede bulunuyordu. Kaynak
Dilbilime dayanarak, Arnavut dilinin, bu dilin %40 kadarının Latin köklerine sahip olması nedeniyle, Jireček Hattı'nın üzerinde yer alan bu daha kuzeydeki Daco-Moesian/Dardanian kabilelerinden gelmesi muhtemeldir. Arnavutlar'ın (ve Vafiadis ailesinin) dogrudan atalarının tam olarak nerede yasadıgını bilmiyoruz. Ancak, dilbilime dayanarak, Roma döneminde, günümüz Kosova, Sırbistan, Kuzey Makedonya civarında bir yerde bulunduklarını biliyoruz -ve belki de kuzey Arnavutluk. Bazı çevreler bir Arnavut-Ilirya baglantısı oldugunu öne sürmektedirler, ancak tarihsel, toponimik ve dilsel veriler bu senaryoyu olası kılmamaktadır. Ilk Arnavutlar'ın, güney Iliryalılar'ın çogu gibi Yunanca degil, Latince konusma bölgesinde oldukları açıktır. Bu insanlar yakınlarındaki Ilirya isyanı ve Roma'nın yeni baskenti Konstantinopolis'in kurulusu gibi o zamanın önemli tarihi olaylarına tanık olmuslardır. Büyük Konstantin, Theodosius, Justinian, Apostate Julian ve Belisarius gibi birçok Roma imparatoru, bu Daco-Moesian kabilelerinden gelmistir. Dogu Roma Imparatorlugu'nun askeri lejyonlarının çogu, büyük ölçüde Iliryalı ve Daco-Moesia askerlerinden olusuyordu. Dikkat çekici bir sekilde, antik DNA çalısmaları, Roma eyaleti Moesia Superior'daki (bugünkü Sırbistan) antik Timacum Minus ve Viminacium sehirlerinden Romalı askerlerde baba soyumuzu bulmustur.
Şekil 6. Konstantinopolis'in kurucusu Büyük Konstantin (solda), günümüzün Nis, Sırbistan ve Tauresium'dan Justinian (sagda) gibi Roma'nın önde gelen İmparatorlarının çogu Romano-Moesian kökenliydi. (muhtemelen günümüz Taor, Kuzey Makedonya).
MS 5. ve 6. yüzyıllar, Kuzey'den Güney Avrupa'ya gelen yeni halkların istilalarına tanık olmustur. Balkanlar'da ilk isgalciler, yerel nüfusun çogunu kölelestiren ve Orta Batı Balkanlar'daki Roma topraklarının çogunu fetheden Slavlar ile birlikte, Gotlar, Avarlar ve Alanlar olmustur. Barbar istilaları, erken dönem Arnavutlar'ın dilsel olarak tamamen latinlesmesini engellemis ve muhtemelen nüfuslarını çok küçük sayılara indirmistir. Bu çalkantılı dönemde, hayatta kalan birkaç Arnavut'un baskın baba soyunu ve dolayısıyla Vafiadis ailesinin baba soyunu tespit edebilmekteyiz.
Muhtemel Daco-Moesialı/Dardanyalı atalarımız, kuzey Arnavutluk ve Kosova daglarına sıgınarak Slavların akınlarından sag çıkmıslar ve muhtemelen askeri güçleri ve son derece uyumlu pastoral yasam tarzları nedeniyle hızla öne çıkmıslardır. Atamız erken Arnavutça konusuyor ve Arnavut ulusunun kurucu babalarından birinin soyundan geliyordu. Onun soyundan gelenler yakın bölgelere (Karadag, Bosna-Hersek, Hırvatistan) ve ayrıca güneye, simdi orta ve güney Arnavutluk ve Kuzey Makedonya'ya dogru yayılmıs, genellikle yerlesik Slavlastırılmıs ve Roma nüfuslarını fethedip karısmıstır. Bu noktadan 14. yüzyıla kadar bölgeye büyük bir göç olmamıstır.
Ortaçag ve Modern Çag'a Giriş: Yeni Göçler ve Etnik Degisimler Dönemi :
14. yüzyıldan itibaren Arnavutlar, hem Bizans Imparatorları hem de Katalan Bölügü gibi Batılı sömürge güçleri tarafından sık sık paralı asker olarak ise alınmıstır. Bu paralı askerler (ve sıklıkla aileleri), Attika'dan Küçük Asya'ya kadar, Yunanca konusulan dünyaya yerlestirilmistir.
14. yüzyılda Balkanlar'a yeni isgalciler girmisti: Osmanlılar. Etnik ve dini degisimden kaçmak için, daha da fazla sayıda Arnavut Yunanistan'a göç etmis, Arvanitleri olusturmustu, digerleri daha sonra Güney Italya'ya gitmis ve Arbereshe'yi olusturmustu.
Bu göçmenlerin çogu, bugüne kadar varlıgını sürdüren farklı etnolinguistik topluluklar olustururken, digerleri daha genis Yunan ve Italyan nüfusu içinde asimile edilmis ve Arnavut kökenlerine dair tüm hafızalarını kaybetmistir.
Vafiadis'in soyundan gelenlerin ve Balkanlar'dan binlerce diger secere meraklısının genetik testlerine dayanarak, büyük atamızın yasadıgı yaklasık bölgeyi bulabildik. Genetik testlerimiz Vafiadis ailemizin, ilk olarak yaklasık 950 yıl önce yasamıs bir adamda oluşan R1b-Y126039 > MF5057 haplogrubuna sahip oldugunu göstermistir. Vafiadis ailesinden ayrı olarak, bu adamın ve kuzenlerinin torunları, Arnavutluk'taki günümüzün Dibër ilçesinin yanı sıra yakındaki Cidhen daglarında ve Kuzey Makedonya'nın Dibra e Madhe kasabasında yogunlasmıştır. Osmanlı döneminde, tüm bu alanlar Dibra Sancagı'nın bir parçasıydı ve atalarımız neredeyse kesin olarak o bölgeyi kendi evi olarak adlandırmıstır.
Bu adamın torunları ve akrabaları sadece Diber'den Sakız Adası'na degil, 1000 yıl önceki kuzenlerimizin hala yasadıgı Karadag'a, Osmanlı Imparatorlugu'na, Bulgaristan'a ve Mekke'ye de gitmislerdi!
Şekil 7. 950 yıl önceki atamız, daha sonra Dibra Sancagı olarak bilinen kırmızı bölgeye yakın veya içinde bir yerde yasıyordu.
Bu ismin içinde ne saklı?
Genetik testten, Vafiadis'in büyük atasının yaklasık 950 yıl önce kuzey Arnavutluk'ta yasadıgını ve etnik olarak Arnavut oldugunu biliyoruz. 14. yüzyılda ya da daha sonra, ya paralı asker (stradioti olarak bilinir) ya da Osmanlı'dan kaçan bir mülteci olarak Yunanistan'a göc etmis ve yerel halktan biriyle evlenmis olabilir.
Dogrudan Sakız Adası'na seyahat etmis olabilir veya o zamana kadar kültürel ve genetik olarak Yunanlı olan torunları, daha sonraki bir tarihte Yunan anakarasından Sakız Adası'na göç etmis olabilir. Sakız Adası tarihinden, adanın tarihinin çesitli dönemlerinde baska bölgelerden göç aldıgını biliyoruz. Cenevizliler döneminde (15. yüzyılın sonları) birçok Samiot ve Ikaryalı adaya göç etmistir. Latinler Kiklad Adaları'ndan ayrıldıktan sonra, Andros ve Naxos'tan, özellikle Masticochoria'dan ek göçler olmustur. Ayrıca, 17. yüzyılda Sakız Adası Peloponnesoslular, Oniki Adalılar ve Giritliler akınına ugramıstır. Asagıdaki yer adlarından bazıları, Yunan anakarasından ve daha egzotik yerlerden daha fazla göçü göstermektedir: Μακεδονιά, Κουμανιά, Τσακωνιά, Καραμανιά, Φραγγιά Βουλγάρων, Σκλαβοχώρι, Ταρταρή, Αρβανίτης, Βλάχων, Μιληγγοί, Βαραγγίνα, Αλαμάνοι, Αρμενικό.
Yunan dünyasından ve ötesinden gelen tüm bu göçmenler arasında mutlaka asimile olmus bazı Arnavutlar da bulunuyordu ve bizim atamız da onlardan biri olabilirdi. Kesin olarak bildigimiz ve bu adada çok daha önce de olduklarını düsündüren, atalarımızın torunlarının Sakız Adası toplumuyla evlendigi ve en azından 1790'da Vafiadis soyadına sahip oldugudur.
Vafiadis, “boyacının oglu” anlamına gelen eski bir terimdir. Sakız Adası'nda bu soyadı en çok ailemizin geldigi Tholopotami köyünde yaygındır. Ancak, yakındaki tüm köylerde bu soyadın varyasyonları vardır, örnegin: Vafias, Vafeas, Vafiadakis ve Bogiatzis. Bu, Sakız Adası'nın bu bölgesinde ev boyacılıgı konusunda uzmanlasmıs birçok erkegin oldugunu ve birbiriyle akraba olmayan birçok ailenin aynı veya benzer soyadlarını benimsedigini yansıtmaktadır.
17. yüzyılda, Yunanlar'ın soyadlarını daha asil kılmak için daha arkaik versiyonlarını kullanması yaygındı. Bu nedenle, orijinal soyadımızın Bogiatzis, Vafias, vb. olması çok muhtemeldir, ancak daha sonra daha aristokrat duyulan Vafiadis'e dönüstürülmüstür. Anadolu'daki Osmanlı egemenliginden kaçan Yunan mültecilerin arsivlerinde de görülebilecegi gibi, Yunan dünyasında bagımsız olarak Vafiadis soyadını benimseyen yüzlerce aile vardır.
Sakız Adası toplumunun üyelerinden olan Vafiadis ailesi de, 1822 ylında burada yasanan üzücü olaylardan sag kurtulmus ve Tholopotami'ye dönmüstür. 1880'li yıllarda atamız Stavros Vafiadis Istanbul'a göç etmis ve artık gerisi sözlü tarih olmustur!
Şekil 8. Atamız Stavros Vafiadis
(1871-1939)
Ailemizin tarihi, kültürel ve etnik kimligin son derece uysal ve karmasık dogasının yanı sıra insan hareketliligi ve azminin de bir kanıtıdır. Atalarımız, farklı tarihsel dönemlerde kendilerine Arnavut, Romalı-Yunan ve Sakız Adalı demislerdi. Hala tüm bu insanların genetik mirasını tasıyoruz ve arastırmalarımızla onları onurlandırmak ve hikayelerini zaman içinde unutulmaktan korumak istiyoruz. Stavros Vafiadis'in torunları dünyanın dört bir yanına dagılmısken, çok ırklı genetik paletlerinin sayısız yeni biçim ve kimlik alması çok muhtemeldir.
Ögrenmek istedigimiz, Sakız Adası ve Küçük Asya'dan diger Vafiadis aileleriyle akraba olup olmadıgımız... Simdiye kadar, Sakız Adası'ndan akraba olmayan iki Vafiadis ailesinin bizim için farklı baba soylarına sahip olması (örnegin, haplogrup G-Z2022), birden fazla ailenin aynı soyadı bagımsız olarak aldıgı hipotezimizi dogrulamaktadır.
Soyadınız Vafiadis ise ve DNA testi yaptırdıysanız lütfen bizimle iletisime geçiniz. Tüm farklı Vafiadis aileleri arasındaki tarihi ve iliskileri belgelemek için genetigi kullanmayı çok isteriz!
Yazımızı bitirirken Rrënjët Projesi web sitesinin yaratıcılarına, ilginç tartısmaları ve Y kromozomu haplogrubumuzun yorumlanmasına yönelik yardımları için tesekkür ederiz. Haplogrubumuzun daha detaylı analizi için bu linki ziyaret edebilirsiniz.
Yazan : Leonidas - Romanos Davranoglou, Agustos 2021